İlahiyat Terminolojisi: Çok Dilli Yazım Kılavuzu

Bu çalışmada Arap Dili ve Belagatı, Hadis, İslam Felsefesi, İslam Hukuku, İslam Mezhepleri Tarihi, Kelam, Kıraat ve Tecvid, Mantık, Siyer, Tasavvuf, Tefsir, Türk Din Mûsikîsi, Türk-İslam Edebiyatı ve Türk-İslam Sanatları olmak üzere 14 bölüm yer almaktadır. Bölümlerde öncelikle ilgili ilim dalında teşekkül eden terminolojinin tarihsel gelişimi ve buna eşlik eden literatür, terminoloji şablonunun teşekkülünde takip edilen yöntem, ortaya çıkan problemler ve muhtemel çözüm önerileri, sınırlılıklar gibi konuları ihtiva eden telif kısımları bulunmaktadır. Akabinde ise 304 Arap Dili ve Belagatı, 194 Hadis, 230 İslam Felsefesi, 290 İslam Hukuku, 203 İslam Mezhepleri Tarihi, 239 Kelam, 284 Kıraat ve Tecvid, 158 Mantık, 181 Siyer, 385 Tasavvuf, 115 Tefsir, 200 Türk Din Mûsikîsi, 204 Türk-İslam Edebiyatı ve 159 Türk-İslam Sanatları olmak üzere 14 bilim dalında öne çıkan toplam 3146 terimin derlemesine yer verilmiştir. Bununla birlikte çalışmanın yalnızca şablonlarda yer bulan terimler değil, bunlar dışındakilerin de doğru transkribe edilmesi noktasında bir farkındalık oluşturacağı kanaatindeyiz. Ayrıca, her bir bölüm sonunda yer verilen kaynakçaların, şablonda yer bulamayan terimlerin de İngilizce anlamlarına ve transliterasyonlarına dair kapsamlı bir literatür sunmasının da söz konusu farkındalığı artıracağını ümit ediyoruz. Çalışmada terimler, müstakil şablonlarda ele alınmaktadır. Her bir terim için iki sütun ayrılmıştır. İlk sütun, dört satırdan oluşmaktadır. Türkçe-alfabetik olarak sıralanan şablonların ilk sütununun ilk satırında terimlerin Türkçe transliterasyonuna yer verilmiş, akabinde ise parantez içinde literatürde transliterasyonsuz olarak en sık karşılaşılan hâli paylaşılmıştır. Bu nedenle parantez içinde bazen terimin orijinal dildeki karşılıkları muhafaza edilmişken, bazen de sıkça kullanılan Türkçe karşılıklar yazılmıştır. Mesela el-ʿālemu’l-maḥsūs (duyulur âlem), cemʿul-Ḳurʾān (Kur’an’ın toplanması) gibi parantez içi Türkçe terkiplerle karşılaşılmasının yanı sıra; el-ʿavām/el-ḫavāṣ (avam/havas) gibi Arapça terimin muhafaza edildiği transliterasyonsuz yazım örneklerine de rastlanılmaktadır. Ancak özellikle Arapça ya da Farsça terkiplerin yazımına ilişkin gerek TDK gerekse Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi’ne her zaman bağlı kalınmamıştır. Zira TDK’ye göre darülaceze, ehvenişer, darülfünun gibi Arapça ve Farsça terkipler bitişik yazılmalıdır (TDK, 24 Şubat 2021). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nin de: dârülerkam, hacerülesved, dârülfunun gibi bazı terimleri bu kurala uygun olarak yazdığı görülmektedir. Ancak biz, parantez içi yazımlarda, transliterasyonsuz olsa da Arapça terkipleri bitişik yazmanın uygun olmadığını düşünerek bundan kaçındık. Zaten TDV İslam Ansiklopedisi de ana başlıkta TDK’nin bahsi geçen kuralını esas alsa bile, ilgili maddenin geçtiği müteakip yerlerde bahsettiğimiz yazımı tercih etmiştir. Söz gelimi, madde adı “HACERÜ- LESVED” yazılmış olmasına rağmen, ilgili maddeye ilişkin ilk cümlede bu terim “el-Hacerü’l-esved” şeklinde yazılmıştır (TDVİA, 24 Şubat 2021) ki biz de bu yazımı tercih ettik. İlk sütunun ikinci satırında, ilgili terimin İngilizce literatürdeki karşılığı (translation) verilmiştir. Her bir anabilim dalına ait şablonda yazılan terimlerin İngilizce karşılıkları, büyük oranda kendi literatürü özelinde tespit edilmiştir. Bu nedenle mesela siyer şablonunda geçen ḥaḍarī terimi, “settled” şeklinde İngilizceye çevrilmişken; tefsir şablonunda aynı terim “verses revealed at home” olarak tercüme edilmiştir. Sayısı artırılabilecek bu gibi örnekler, terimlerin İngilizce karşılıklarının ilgili ilim dalına ait literatürdeki anlam alanının dikkate alınarak verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Terimi karşılayan İngilizce bir karşılık bulunmadığı düşünüldüğünde ise bu satır boş bırakılmıştır. Birinci sütunun üçüncü satırında terimlerin kaynak dildeki karşılıklarına yer verilmiştir. Bu nedenle bu satırın önemli bir kısmı Arapça iken geriye kalan kısım Farsça ve Osmanlıca terimlerden oluşmaktadır. Türkçe ve İngilizce karşılıkları ve transkripsiyonları yapılan terimlerin asıllarının da şablonda bulunmasının gerekli olarak görülmesi nedeniyle bu satıra şablonda yer verilmiştir. Böylece dinî terminolojinin üç farklı dildeki kelime karşılıklarının bir arada görülmesi de sağlanmıştır. İlk sütunun son satırı ise, dinî terimlerin İngilizce transliterasyonuna ayrılmıştır. Böylece özellikle ilahiyat sahasında telif, makale, çeviri, tez vb. akademik faaliyetler ortaya koyan bütün araştırmacılara, İngilizce literatürde temel dinî terminolojinin transliterasyonunun son derece yaygın olduğuna, bizim çalışmalarımızda da bu faaliyetin yaygınlaşması gerektiğine dikkat çekilmesi amaçlanmıştır. Zira Türkiye’de son yıllarda kaleme alınan pek çok makale ya da tez çalışmasında ana terminolojinin İngilizceye taşınırken bir şekilde İngilizce karşılıklarının verilmeye çalışıldığı fakat transliterasyona çok az yer verildiği net olarak fark edilmektedir. Hatta temel dinî terminoloji bir yana, ilim dallarının dahi Batıda transkribe edilirken bizde İngilizce karşılıklarının verilmesi, çalışmanın bu satırının ne derece önem arz ettiğinin fark edilmesini sağlayacağı kanaatindeyiz. İngilizce literatürde tefsir terimi için artık yaygın olarak tafsīr; hadis için ise ḥadīth kullanılmasına rağmen Türkiye’de akademik dergilerde ve tez çalışmalarında bu terimlerin sıklıkla “interpretation (of the Qur’an)” ya da “tradition” ile karşılanmaya devam etmesi, bahsi geçen tespitimizin kayda değer bir örneğini oluşturmaktadır. Şablonun ikinci sütunu, birinci sütunun ikinci ve dördüncü satırında verilen terimlerin İngilizce karşılıkları (translation) ve transliterasyonlarının, her anabilim dalının kendi literatüründen örneklenmesini amaçlamaktadır. Bu sütun, terimlerin ıstılah manalarına yönelik açıklama yapmayı amaçlamamakta, yalnızca terimlerin doğru ve tercih edilmiş İngilizce karşılıklarının ve İSNAD transkripsiyon alfabesine uygun transliterasyonlarının İngilizce literatürden bir veya iki cümlede örneklenmesini hedeflemektedir. Amaç, hem terimlerin İngilizce karşılıklarının doğru kelimelerle karşılandığını ispatlamak hem de transliterasyon kullanımının yaygınlığını ortaya koymaktadır. Bu satır içinde az da olsa İSNAD transkripsiyon alfabesine göre eksik transkripsiyonlu örnekler verilmişse de bu terimlerin hemen akabinde köşeli parantez [ ] içinde terimin İSNAD’a uygun transkripsiyonu yapılmıştır. Örnek cümlelerde terimlerin İngilizce karşılıkları ve İSNAD çeviri yazı alfabesine uygun transkripsiyonları verilmiştir.